Легенда №1

Непрыкметна настала лета. Бог крыў ад граду i вялікіх навальніц, ад бур i засухі, таму ўсё зарадзіла так, што не ведалі, як сабраць ураджай, а потым — куды яго схаваць, каб перазімаваў. Але не надта радаваліся людзі ўраджаю, бо, вядома ж, наш брат гэтак прывык да гора i ліха, што яго нават i рэдкае дабро або шчасце палохае. І нездарма прадчувалі. Быў у iх уладаром пан. Можа i не вельмі благі, але ж надта да багацця сквапны.
Як толькі ўбачыў колькі дабра яму ў гэтым годзе пазвозілі сяляне, то ажно спаць перастаў. Не мог ніяк дадумацца, як яшчэ багацейшым стаць. Хадзіў сюды-туды, марна час не траціў, думаў. Але ўсё дарэмна. Высах, нібы кій, а ў галаву думкі цікавыя не лезуць. Зусім спакой страціў. Ваўком глядзеў на наваколле. Пані з дзецьмі баяцца сталі, што гаспадар такім чынам з глузду з’едзе, што тады рабіць будуць. Вырашылі хоць нечым дапамагчы. Размаўляюць у палацы паміж сабою гучна, каб пан чуў i ўвесь час нейкія прапановы абмяркоўваюць, але бачаць — не рэагуе гаспадар, таму далей працягваюць. Не дапамагло i гэта. Сціхлі ўсе, не ведаюць ужо чаго i чакаць.
Нарэшце пані здагадалася. Прыбегла вечарам да мужа і  гаворыць:
—  Ведаеш што? Трэба да чараўніка схадзіць, да Грабка, якога ўсе людзі злым вешчуном лічаць. Ён жа ўсё ведае. Можа, i падкажа, як ды што… Не глядзі, што мы багатыя. Нічога, што паклонімся. Затое грошай колькі прыбудзе. Чуеш?
Пан, утаропіўшы вочы ў адну кропку, уважліва слухаў. Здавалася, што ён забыўся пра існаванне жонкі, але нечакана галава павярнулася i ў пакоі прагучала:
—  Добра. Пойдзем. Толькі вечара трэба дачакацца, каб мала хто бачыў. А то яшчэ здагадаюцца, што да чаго, тады не бачыць нам ніякага дармовага прыбытку. Усе будуць імкнуцца прыхапіць.
Ледзьве дачакаліся вечара. Не паспела сонца за дрэвы схавацца, а хатнія ўсе ўжо гатовы былі ісці да варажбіта. Толькі пан не даваў, забараняў, раней чым сцямнее добра, рухацца. 
Нарэшце рушылі. Наперадзе — сама пані, за ёю — гаспадар, потым дарослыя ўжо дзеці. Падышлі да хаціны, амаль па самую страху ў зямлю ўрослай, i давай грукаць у аканіцу — Грабка будзіць. Ажно нечакана ззаду iх голас раздаўся:
— Чаго вы тут барабаніце? Чаго вам трэба? Не сплю я летам у хаце — млосна мне там. Вось тут пад сцяною, на дубовай калодзе, ляжу. Накрыюся кажухом i лепшага адпачынку не прыдумаць. Чаго вы хочаце? Нечага ж прыйшлі?…
Пан паспрабаваў было нешта сказаць, ды ў яго не атрымалася. Неяк блытаўся, заікаўся. Ці то ад хвалявання, ці то ад таго, што прыйшлося прасіць у беднага вешчуна. Прызвычаіўся наадварот, каб да яго за дапамогай звярталіся. Стары так нічога i не зразумеў.
Тады пачала пані. Яна даволі бойка распавяла Грабку, чаго яны ад яго хочуць. Вяшчун пакхікаў у адказ. Потым хвілін колькі падумаў i сказаў:
—  Добра. Падвучу я вас, як разбагацець, не забіваючы i не рабуючы нікога. Золата само ў кішэню панскую будзе плыць.
Пры такіх словах прыйшоўшыя адразу ж павесялелі.
—  Толькі  трэба будзе  пану  наступнай   ноччу,  калi  ўсе пачнуць святкаваць Купалле, iсцi на Лысую гару да старога дуба. Там i пачуе волю з высокага неба, што рабіць далей, у якой паслядоўнасці дзейнічаць. Вось i ўся навука. Старайцеся, каб ніхто не бачыў i не падслухаў, бо тады могуць багацце перахапіць.
Падзякавалі паны за мудрую параду ды ледзьве не падскокам дахаты пабеглі, тулячыся дзе да платоў, а дзе да дрэваў. Вока людское не заўважыла, як яны вярнуліся ў маёнтак, сабакі хiбa што суправаджалі дзіўную працэсію брэхам, ды пара-тройка цікаўных зорак глянула з-за хмар, каб пабачыць, што дзеецца на зямлі.
На наступную ноч пан яшчэ з ранняга вечара дабраўся да Лысай гары i стаў чакаць абяцанай яму напярэдадні Грабком слушнай парады. А на Купалу кожнаму становіцца неяк незвычайна сумна. Па аповедах вяскоўцаў пан ведаў, што нібыта ў гэтую ноч правіць свой шабаш усялякая нячыстая сіла. Таму, каб неяк супакоіцца, памешчык прылёг, нахлабучыўшы шапку на самыя вочы. Хоць ноч i цёплая, ажно парыць навокал, але ўсё роўна ля вогнішча неяк спакайней. Таму ўзгадаваў невялічкае цяпельца, наламаў голля, паклаў яго ля вогнішча ды прылёг зноў. Ці доўга ён ляжаў, ці можа, крыху, прыдрамаў, аж чуе праз сон, што нехта стукае, як конь капытамі па бруку. Падняў галаву зірнуў у адзін бок, у другі — нікога няма, падалося, мабыць, i агеньчык ўжо дагарае. От ён тады падняўся i пайшоў ламачча збіраць. Адышоў ад вогнішча крокаў мо з дзвесце, глядзіць — а навокал папаратнік густы расце. Прайсці нельга, ногi блытае. Зірнуў пан наперад i знямеў — прама перад ім цвіла папараць-кветка. Працягнуў руку, ды не тут-то было? Як накінуліся на яго з усiх бакоў розныя нячысцікі, як пачалі рваць вопратку… Спалохаўся вяльможны, але да кветкі як нi ў чым не бывала цягнецца.  Яшчэ крыху — i сарве. Аж толькi крануўся кветкі, чуе нейчы магутны грозны голас ад векавога дуба:
—  Для таго каб узбагаціцца грошай не трацячы i каб як мага хутчэй атрымалася, трэба табе наняць людзей многа ды прымусіць iх капаць новую раку. Вада з балотаў тады ў хуткім часе сыдзе, i на новых палях можна будзе сеяць збажыну i агародніну… Прадасі потым утрая даражэй, во i прыбытак незлічаны. З кожным годам ён будзе павялічвацца i павялічвацца. Толькі ты вельмі над людзьмі не здзекуйся, тады ўсё будзе ў парадку, бо ў адваротным выпадку страціш усё здабытае. Зразумеў?
— Чаму ж не зразумеў, — прамямліў пан у адказ.
— Тады бяжы дамоў ды з раніцы за працу прымайся. Усялякая справа не любіць адкладу. Тым болей што лета на дварэ стаіць. Надвор’е добрае. Усё поспеху спрыяе.
Кінуўся пан бегчы з Лысае гары, ног пад сабою не чуючы, ужо не баяўся, што хто-небудзь выпадкова ўбачыць яго. Ён цяпер нічога не баяўся, бо даведаўся, як проста можна ўзбагаціцца.
З раніцы ў палацы ўсе насіліся, нібы заведзеныя, а найбольш — сам гаспадар, які так i не клаўся спаць: карцела хутчэй узбагаціцца. Найперш разам з пані палічылі грошы, на якія можна было наняць грабароў. Хацелася, канешне, каб гэга былі вопытныя, спрактыкаваныя ў сваёй справе людзі, а за iх, адпаведна, i плаціць трэба болей. Атрымлівалася, што нават па самай дарагой цане можна запрасіць даволі значную колькасць працаўнікоў. Тут жа служкі з двара пабеглі-паехалі аб’яўляць волю свайго гаспадара, загадана ім бьло не шкадаваць абяцанкаў i ўсялякіх выгод. Галоўнае — запрасіць, а там ужо будзе відаць.
Пад поўдзень сабраліся людзі на ўскрайку балота. Наперадзе сам пан стаіць, чакае, пакуль усе падыдуць бліжэй ды слухаць пачнуць.
—  Слухайце, — гаворыць, — уздумаў я балота чортава ў зямлю боскую ператварыць. Збожжа, гародніну на ёй потым садзіць. Вы мне дапаможаце. Я добра ведаю, што вы — людзі, спрактыкаваныя ў капанні канаў па балацінах, таму не буду доўга затрымліваць. За працу бярыцеся.
—  А плата якая, панічок? — звярнуўся нехта з  натоўпу.
— Плата для вас самая выгадная, — адказаў, нецярпліва цярэбячы вусы, памешчык, — даю па залатоўцы ў дзень i па шклянцы віна пасля працы!
Натоўп задаволена загуў. Плата платай, але згадка пра віно тут таксама важную ролю адыграла.
— Толькі працуйце шчыра, не лянуйцеся, то я вас не пакрыўджу. Трэба, пакуль сонца паліць i вады ў балоце няшмат, як мага далей пракапацца, — дадаў пан.
Людзі рушылі да месца працы. Сталі па размеркаваных участках — i пачалося: ляціць гразь па баках, трашчаць падсечаныя кусты лазы i нізкарослыя дрэўцы, свішчуць косы, плачуць-енчаць шматлікія птушкі, якія пазбавіліся адвечнага жылля. Толькі нішто не палохае, не стрымлівае, не заклікае да сумлення як адных, грабароў, так і другога, пана. Памешчыку мроіцца вялікі прыбытак, тым, хто капаў канавы, — заробак немалы.
Сонца ўжо пачало садзіцца, калі гаспадар загадаў вылазіць з балота. На краю i расплаціўся адразу ж. Служкі віна, як i было абяцана, паднеслі. Загаманілі павесялелыя грабары і, задаволеныя, разышліся па хатах. Пан жа, азіраючыся па баках, не пакіраваў дамоў, а папёрся ў балота, ідзе, мерае. Азірнецца назад i усё роўна здаецца, што зусім нямнога пракапалі. Пройдзе пару крокаў i зноў азірнецца, ды ўсё мала i мала сквапным вачам. Пачаў нешта мармытаць са злосці пад нос. Добра услухаўшыся, можна бьло разабраць: «Мала рыта! Мала рыта! Ой, як мала рыта! (Гэта значыцца, грабарамі пракапана). Болей рыць трэба, болей, бо нічога гэтакая марудная праца не дасць…»
На наступны дзень, яшчэ сонца не ўзышло, а памешчык ужо расстаўляе людзей на багне. Гаворыць ім, ажно слінаю пырскае:
— Старайцеся! Старайцеся, людцы! Нешта марудна вы ўчора працавалі! Я ж вам плачу не шкадуючы, то і вы адпаведна адрабляйце плату сумленна!
Хто працаваў хоць раз у балоце, той ведае, што гэта за мука такая. Сонца смаліць, ад вады пячэ, а слепат не дае нават дыхнуць спакойна – заядае, чуць звечарэе ці сонца схаваецца – камары нападаюць. Таму той, хто не знае, хай не думае, што залатоўкі гэтак лёгка ў кішэню сыпаліся. Вада толькі зверху цёплая, а як рассунеш багну, то яна халодная, нібы ў крыніцы. Так тыя, хто пастаянна грабарствам займаліся, доўга і не жылі, з-за хваробы ног паміралі ячшчэ даволі маладымі.
Працуюць, працуюць, а прысесці нельга, бо пан ужо і гайдукоў панаймаў, каб пільна за людзьмі сачылі. Чуць што не так, то ў каршэнь налупяць, і гаспадару данясуць наконт непаслухмянства. Тады яшчэ і не заплацяць за дзень, дарма прападзе цяжкая праца.
Вечарам памешчык да канца канаў прасунуўся і, аглядваючыся, зноў пачаў сваё: “Мала рыта, ой, як мала рыта! Не паспець да дажджоў да канца балота канавы працягнуць! Не паспець… Яшчэ болей трэба націснуць. Націснуць, каб не лайдачылі”.
На другую раніцу людзям аб’явілі, што час, адведзены пад полуднаванне, напалову скарачаецца. Паспрабавалі было грабары нешта ў адказ мовіць, ды ў час спахапіліся, скажаш, а разгневаны пан возьме на тваё месца іншага. Пішы прапаў заробак, не будзе дзе зарабіць так неабходную ў гаспадарцы лішнюю капейку. Змаўчалі і папляліся на месцы. Але ж кожны адчуваў, што калі так працаваць, то доўга не вытрымаеш, замардуе гаспадар, жывым з балота не выберашся. Сонца паліць, авадні, сляпні вочы выбіваюць, кроў п’юць, а памешчыкавы паслугачы падганяюць:
— Давай, давай! Пашавельвайцеся, сонныя мухі! Добра вам у халоднай вадзічцы стаяць, таму і ледзьве варушыцеся!
Вечарам пан прыйшоў на балота, памераў і зноў заенчыў стаўшае ўжо будзённым: “Мала рыта! Ой, як мала рыта! Болей, болей трэба!”
З таго разу перасталі грабарам віно пасля працы даваць. Зноў змаўчалі людзі. Неўзабаве дажджы заліўныя пачаліся. Вопытныя працаўнікі сталі пераконваць гаспадара спыніць работы, бо ўсё роўна нічога станоўчага не атрымаецца, вада затопіць-залье за лічаныя гадзіны. Ды ён і слухаць не пажадаў, выкрыкнуў:
— Мала рыта! Мала рыта! Працаваць трэба, працаваць!
Угнулі людзі галовы і пайшлі паціху ў балота. А надвор’е ўжо восеньскае. Холадна стаяць цэлы дзень у вадзе. Кашаль стаў іх давіць, але пан не звяртае ўвагі: капаць, дый годзе!
Але аднаго позняга восеньскага вечара, калі ён прайшоў зноў мераць зробленае, то ўлез у “чортаву віру” ў цемры і пачаў крычаць. Прыбеглі адстаўшыя паслугачы, ды не здолелі дапамагчы, толькі пачулі апошняе: “Мала рыта! Мала рыта!” І сышлося над ім гнілое, смярдзючае балота.
Вось адкуль назва пайшла, дзе яе вытокі трэба шукаць.

Легенда №2

За дваццаць кіламетраў на поўдзень ад старажытнага Брэста пачынаецца гэты палескі куток і завецца Маларытчына. Такое імя яму дала невялікая сення акультураная рачулка Рыта, якая з глыбінь векавечных бароў нясе ў Мухавец свае цёмна-бурштынавыя, лагодныя воды. А вось калі Рыта атрымала свае імя? Аб гэтым гаворыць сівая легенда.
«…Хоць і багата зямля наша Валынская. Хоць і шмат куніц,  веверыц,  баброў ды мёду, ды рыбы людзі нашыя дужа забіраюць, егды загадаў да Бересцеі ісці, князям іхнім чалом біці, быць пасяму. Длобіце чаўны лёгкія,  вяжыце платы гнуткія, хавайце секіры точаныя, пікі вострыя, корды калёныя, з мірам да братоў ідзём. «Такое слова трымаў многа стагоддзяў назад малады князь перад сваей дружынаю. Дзень і ноч, два месяцы запар, гудзела лясное возера Крымна.
Чэрвеньскім раннем невялікая флатылія рушыла па рэчцы, якая выцякала з возера і вяла на паўночны захад да Бересцеі.
Цяжкім быў гэты шлях. Валынцы ўгрызаліся ў непралазныя пушчы, цягнулі волакам па дрыгве на уласных плячах і платы, і чаўны. Ніводнага паселішча  не сустрэлі  на сваім шляху. Многія наракаць пачыналі. Ды воля князя вяла іх наперад, да жаданай мэты. І вось абадраныя і сярдзітыя, дапялі яны, у рэшце рэшт, да вялікай і быстрай вады ў сутоцы дзвюх рэк і спыніліся тут галодным табарам.
Сам князь, загадаўшы двум дружыннікам грабсці супраць плыні, у лёгкім чаўне ўвайшоў у прыток. Апоўдні човен дасягнуў убогай вёсачкі, што прыляпілася на левым беразе рэчкі. Сышоўшы на бераг, у кустах ляшчыны наткнуўся князь на невялічкую кузню, з-за сцен якой даносіўся звон малатка па кувадлу. Нагою ў саф’янавым чобаце пхнуў князь не надта шчыльныя дзверы, хацеў пераступіць высокі, вышчарблены дубовы парог, але, схапіўшыся за кароткі корд са срэбным дзяржальцам, адступіўся назад.
— Цыц, не руш. На месца, Мядведка! Заходзь, чалавеча добры, — сціпла ўсміхнуўся князю малады каваль Бурштын.
Гаспадар кузні паклаў з боку горна ручнік, абцугі, выцер аб скураны фартух жылістыя, дужыя рукі і памахаў кулаком вялікаму бураму мядзведзю, які налякаў князя. Мядзведзь аблізнуўся, ткнуўся халодным кончыкам носа кавалю ў рукі і калені, пасунуўся ў куток, на любую яму посцілку са свежых стружак.
— Мір табе, убогі, — вітаў каваля князь.
— Прашу да хаты — адказаў Бурштын. — Рута, — зычна крыкнуў ён у бок хацінкі. — 3 мірам да нас людзі.
Памылі ў дзежцы рукі, высушылі іх над агнем у горне, увайшлі ў хату, паселі на покуце на шырокія кляновыя лавы. Статная, блакітнавокая Рута паднесла князю кубак хмельнога мёду, схіліла доўгавалосую, светлую галаву, ціха вымавіла:
— Пакаштуй, госцю нягаданы, будзь братам нам.
— Няхай будзе так. Няхай не ведаюцъ смутку вочы ясныя твае, — стоячы, адным духам асушыў князь пітво, нахіліўся да рушніка, ацёр вусы, губы.
Закусвалі мачанкай з мяса вепра, смачна запраўленай дзікім часнаком, тмінам, хрэнам і грыбамі, запівалі церпкім журавіным квасам.
Шчыра плаціў князь, шчыра смяяўся і гаманіў з кавалём, але ў весялосць і радасць князевы неўпрыкмет упляталася журба, запала ў князева сэрца маркота-кручына па маладой кавалёвай жонцы. Дужа ірваў князь вясло, падстаўляў насустрач ветру свае гарачыя грудзі, а думкі неслі яго да прыгажуні Руты.
Дружыннікі князевы за час, калі ён адсутнічаў, напаткалі дру­гую вёсачку і сустрэлі свайго ўладара шчырай просьбай не спяшацца з адплыццём да Берасцеі, на што ён з вялікай ахвотай згадзіўся. Нарэшце, за многія дні ўдосталь наелася дружына, супакоілася і паснула. Прачнуліся ўсе разам на заходзе сонца. На табар наляцела навальніца. Попельна-шызая хмара ішла на людзей змеепадобным тоўстым слупом, у якога раптам закружылася і адарвалася вяршыня. Хмара ў лічаныя імгненні вырасла ў магутны грыб, пранізаны гра­дам маланак на чорным небе.
…Не спалася князю ні ў гэтую, ні ў наступную ноч. Як ні думаў, як ні перамагаў ён сябе, прызываў у сведкі сваіх раскаянняў маўклівае зорнае неба, а Рута не ішла з душы. Не мог ён быць толькі братам ёй, ён кахаў яе і, молячы бога, дараваць яму гэты цяжкі грэх, спяшаўся, ляцеў як на крылах хоць яшчэ разок глянуць на салодкія чары свае, на пагібель сваю…
— Я адчувала, што прыйдзеш, — пачуў з-пад крытага стажка спакойны голас Руты князь і ўздрыгнуў, і сэрца ягонае ўпала. — Я чакала цябе, каб сказаць —  не буду тваёю.
Узбурліла ад гэтых слоў князева кроў.
— Адумайся, галота. Забірай: закапцелую кузню ці княжацкі палац, шыкоўныя ўбранні, заморскія віны ці зрэбную кашулю і журавіны квас, сотні служанак або гарно і молат?
— Воля, княжа, даражэй за ўсе. Мы — палясяне. Над намі няма ўладароў, акрамя вады, агню, сонца і пушчаў.
— Сілаю вазьму, украду, адаб’ю, мячу ды пажару аддам гняздо ваша.
— Ніц не зробіш. Астудзіся крыху, ачомайся. Многа нас, мы людзі лясныя. Мядведко! — панізіла Рута голас…
З-за стажка выйшаў мядзведзь, стаў паміж князем і Рутаю, уздыбіў поўсць на загрудку.
—  Ха-ха-ха. Знайшла кім лякаць, — павесялеў князь. У імгненне вока выхапіў з ножнаў кароткі свой меч.
Рыкнуў мядзведзь, узняўся на заднія лапы, пярэднія вось-вось самкнуцца ў смяротным абдымку на князевых плячах, ды востры боль паласнуў у самае сэрца, толькі вырваўся з грудзей цяжкі, доўгі хрып.
Мядведко… Мядведачко, — гладзіла забітага звера Рута, кудлачыла, падымала галаву,  адкрывала шклянеючыя вочы. — За што ты яго? Мы першыя цябе не чапалі, — плакала Рута.
— Знайшла каго шкадаваць, па кім плакаць. Ты мяне пашкадуй, сэрца на часткі рвецца,  — зрабіў крок да Руты князь.
— Няма у цябе сэрца. Адыдзі. Дакраніся толькі. Не буду тваёю, — як лань мільганула са двара Рута ў бок рэчкі. І пачуў князь цяжкі ўсплеск.
Два дні шукалі Руту. Не знайшлі. Толькі на трэці дзень заўважылі князевы дружыннікі ля свайго табара ў хвалях рэчкі набрынялую вадою Руту і выцягнулі на бераг. Змахнуў князь слязу, укленчыў ля Руты, моўчкі, у цяжкіх думках развітаўся з ёю. Загадаў везці дамоў, пахаваць з пашанай на высокай гары, на магіле насыпаць курган і пасадзіць на самым яго версе дуб з сасною. Каваля асудзіў на пакутлівы здзек: закаванага ў ланцугі  пакінуў у глухой неабсяжнай пушчы. Але выжыў каваль…
Вось з той пары рэчка атрымала назву Руты — Рыты, вёсачкі — Маларыты і Вялікарыты,  тое месца, дзе стаяла кузня, — Мядведкі, і павёўся на нашай зямлі шматлікі род Бурштынаў.

(Філатаў А. Рыта : Легенда // Сельскае жыццё. – 1983. – 2 красавіка)

Навуковая версiя

Вучоныя прапануюць сваю версію паходжання назвы “рыта”, асіміляванага ў вымаўленні з “рута”, што значыць прыгожы, чырвоны (“чырвона рута”, “рута-мята”, “рута-кветка”). Нездарма ў песнях славян рамантычны Дунай называюць Рутай. “Чырвона рута” – святочная кветка, якая павінна прынесці славяніну, рутэну шчасце.
Дзе “рут”, там і “руд” – звыклае чаргаванне гукаў. Руды – рыжа-карычневы, чырванаваты. Размова тут магла ісці яшчэ і пра балотную руду, якая мае падобны колер з-за наяўнасці ў ёй солей жалеза.